Biến tấu trên chủ đề Rococo của Tchaikovsky

Biến tấu trên chủ đề Rococo, Op. 33 viết cho cello cùng với phần đệm dàn nhạc được P.I.Tchaikovsky hoàn thành vào năm 1877. Dù Tchaikovsky là đại diện của trường phái Lãng mạn Nga thế kỷ 19, nhưng tác phẩm này lại được ông viết theo phong cách Rococo từ giữa thế kỷ 18. Cùng với sự giúp đỡ của nghệ sĩ cello, đồng nghiệp tại Nhạc viện Moscow Wilhelm Fitzenhagen, Tchaikovsky đã viết nên tác phẩm và dành tặng luôn cho nghệ sĩ. Tháng 11 năm 1877, Fitzenhagen đã công diễn tác phẩm tại Moscow vào tháng 11 năm 1877.

Tác phẩm vốn được Tchaikovsky soạn bao gồm một chủ đề và 8 biến khúc, về sau được Fitzenhagen chỉnh sửa, thay đổi một vài vị trí biến khúc thì chỉ còn 7. Phiên bản của Fitzenhagen đã được công chúng đón nhận và trở nên phổ biến, và các nghệ sĩ đã chọn diễn thường xuyên. Với nghệ sĩ độc tấu, đây là một thách thức bởi phần bè chính của cello được soạn khá liền mạch, hiếm phút giây nào được nghỉ ngơi để dàn nhạc hỗ trợ mở rộng; và cũng phải vận dụng ngón cái liên tục bởi những quãng cao xuất hiện khá nhiều.

Mở đầu tác phẩm là một khúc dẫn nhập ngắn ở nhịp độ Moderato assai quasi Andante – Vừa phải, gần như chậm, rồi bè cello độc tấu đưa ra chủ đề chính giản dị và trang nhã ở nhịp độ Moderato semplice – vừa phải. Sau khi chủ đề được trình bày, một đoạn nối ngắn tiếp liền dẫn vào biến khúc thứ nhất.

Var. I: Tempo della Thema

Đối lập với không khí thư thả ở phần trình bày, trong lần biến tấu đầu tiên, chủ đề ẩn trong nét chạy linh hoạt, tinh nghịch, mà thực chất vẫn giữ nhịp độ ban đầu.

Var. II: Tempo della Thema

Biến khúc thứ hai là không gian để bè cello độc tấu và dàn nhạc có thêm tương tác, đối đáp với nhau tạo sự liên kết khăng khít. Cuối biến khúc 2, dàn nhạc yên lặng, nhường cho cello một khúc ngắn độc thoại. Từ bầu không khí trầm lắng này, biến khúc 3 nối liền sau đó như đã được chuẩn bị trước để dẫn vào.

Var. III:

Biến khúc thứ ba có tốc độ chậm rãi, chủ đề vang lên mềm mại, khác lạ so với không khí sáng sủa ở các biến khúc trước. Cùng với đó dàn dây đệm gảy pizzicato ở dưới thấp, và đan xen vào là tiếng flute và oboe trên cao, tất cả hài hoà như vẽ nên một không gian tĩnh mịch, cổ xưa.

Var. IV: Andante grazioso

Biến khúc tiếp theo vẫn giữ trạng thái andante – chậm, nhưng âm nhạc lúc này còn đi liền với tính chất grazioso – duyên dáng. Cuối biến khúc 4, Tchaikovsky khéo léo kết hợp âm hình nối cùng với một nét láy dài của cây cello độc tấu để dẫn sang biến khúc tiếp theo.

Var. V: Andante

Nét láy của bè cello độc tấu cuối biến khúc 4 được kéo dài sang mở đầu biến khúc 5, trong khi đó có tiếng flute “chen” vào thể hiện chủ đề. Khi cello dừng lại ở nốt mi trầm, chủ đề chính được dàn nhạc đưa trở lại ở âm lượng lớn. Ngay sau đó là khúc cadenza trổ ngón của riêng cây nghệ sĩ độc tấu, rất ngắn, nhưng gây sự bất ngờ thú vị cho người nghe. Cuối biến khúc bè flute tinh nghịch đưa chủ đề quay về, tạo cảm giác bình ổn, thanh lịch đúng chất rococo.

Var. VI: Andante

Biến khúc 6 là biến khúc duy nhất mang giọng thứ trong cả tác phẩm (Re thứ), trong đó chủ đề lại được diễn giải như một giai điệu u sầu, chất chứa nhiều muộn phiền. Âm hình nối cuối biến khúc cũng được triển khai, biến đổi, mang dáng vẻ mới mẻ.

Var. VII: Allegro vivo

Giọng trưởng tươi sáng và giai điệu ở nhịp độ nhanh quay trở lại khiến âm nhạc trở nên rộn rã, sống động. Đây cũng là biến khúc khó chơi nhất cả tác phẩm đối cả cello độc tấu lẫn dàn nhạc.

Coda tương phản với đặc điểm của cả bản Biến tấu, với tính chất kịch tính. Cuối cùng nghệ sĩ độc tấu và cả dàn nhạc cùng đưa tác phẩm về kết trọn vẹn ở giọng La trưởng.

Mai Hạnh (HNS)